–लोकनारायण सुबेदी
उतिबेला नब्बेको दशकमा सोभियत संघको बिघटनलाई एकथरी बिश्लेषकहरुले सोभियत शीत युद्धको अन्त्यकोरुपमा मात्र बिश्लेषण गरेका थिए । त्यतिबेलाका एक चर्चित बिश्लेषक फ्रान्सिस फुकुयामाले त आफ्नो प्रसिद्ध पुस्तक ‘द एण्ड अफ हिस्टी«’ मा ‘इतिहासकै अन्त्य’को घोषणा गरिदिएका थिए । अनि यसका अतिरिक्त उनले त्यतिबेला ‘अब एकीकृत भबिष्यको बिश्व रचनाको आरम्भ भइसकेको’ पनि भनेका थिए । तर उनको यो भबिष्यबाणी लामो समयसम्म कायम रहन बिल्कुलै सकेन । आफ्नो अर्को पुस्तक प्रकाशन गर्दै गर्दा छोटो समयमा नै उनले के भन्नु परेको थियो भने ‘सभ्यताहरुलाई राष्ट्रहरु र तिनका निबासीहरुले भिन्ना भिन्नै तुल्याउँदछन् र भिन्न भिन्न देशहरुका निवासीहरुमाथि एकै किसिमका नियम कानुनहरु थोपर्न सकिदैन’ ।
हामीले बर्तमान अबस्थमा बृटेनको सन्दर्भमा यदि फ्रान्सिस फुकुयामाको यो बक्तब्यको परिप्रेक्षलाई हेर्दछौं भने त्यसले अझ बढी आश्चर्य तुल्याउँदछ । बृटेनको कुरा किन उल्लेख गरिएको हो भने बिगतमा यो बिश्वको एउटा यस्तो देश रहेको थियो जसको साम्राज्यमा कुनै बेला सूर्यास्त नै हुदैनथ्यो । उसको यस्तो स्थिति झण्डै दुइ सय बर्षसम्म निरन्तर चल्दै नै रह्यो । त्यस काल खण्डमा उसले आफ्ना बिकसित यन्त्र र संयन्त्रहरुको सहाराले आफुद्वारा शासित औपनिवेशिक राष्ट्रहरुको केवल अर्थब्यवस्थालाई जबर्जस्त शोषण गरी कंगालीको खाडलमा खडा गरिदिएको मात्र थिएन त्यसका अतिरिक्त ती औपनिवेशिक देशहरुमाथि पनि अमरबेली लहरा जस्तै छाइरहने अर्थात् शोषणका दाह«ा नंग्रा सबैतिर फैलाइरहने काम गरिरहेको थियो । राष्ट्रमण्डलको रुपमा अहिले पनि त्यसको अबशेष अर्थात् बाँकी छायाँ कायमै रहेको देखिन्छ ।
जुन बृटेनको बिगतको अनुभव यस्तो थियो त्यसैले आज यस आधारमा यूरोपेली समूहबाट अलग्गिने निर्णय लियो कि पोल्याण्ड र लिथुआनियाबाट आएका मानिसहरुले यहाँ आएर बृटन्सहरुको रोजगारी खोसिरहेका छन् र कतिपय अन्य किसिमका समस्याहरु पनि बढाइरहेका छन् । पोल्याण्ड, लिथुआनिया र अन्य देशहरुबाट बृटेन छिरेका मनिसहरुको संख्या यतिबेला करीब ३० लाख छ । अनि बृटेनको जनसंख्या भने साढे अहिले छ करोड रहेको छ । यति हुँदा हुदै पनि बाहिरबाट आएका मानिसहरुमाथि के आरोप पनि लाग्यो या लगाइएको छ भने उनीहरुले बृटेनको सस्कृतिमाथि नराम्रो प्रभाव पारिरहेका छन् । यस्ता शिकायत र गुनासाहरु केवल बृटेन निबासीहरुका मात्रै छैनन् अरु कयौ बिशेषगरी बिकसित यूरोपली राष्ट्रहरुका पनि छन् । पश्चिम एशियामा बितेका केही बर्षदेखि चलिरहेको गृहयुद्ध तथा आतंककारी गतिबिधिहरुले पनि यूरोपेली देशहरुलाई प्रबासीहरुको समस्याकोरुपमा एउटा गम्भीर संकटका अगाडि खडा गरिदिएको छ । त्यसले गर्दा त्यहाँ उग्र राष्ट्रबादी भावना अत्यन्तै तीब्र गतिले फैलिन थालेको देखिन्छ । यूरोपली समुदायलाई एकजुट तुल्याएर राख्ने कोशिश हुँदाहुदै पनि यस समुदायका कतिपय देशहरु आप्रबासीहरुको बिरोध गरिरहेका छन् र कतिपय देशमा त आप्रबासीहरुका बिरुद्ध अभियान नै चलाइदै आएको पनि देखिएको छ ।
बृटेनको ब्रेक्जिट निर्णयलाई कतै न कतै अधिकांश यूरोपेली राष्ट्रहरुमै भित्रभित्रै सुगबुगाउदो जन आकांक्षाकै प्रतिबिम्ब या प्रतिनिधित्वकारुपमा पनि हेरिदै आएको छ । अनि त्यसको अनुगुञ्ज पनि यदाकदा सुनिने गर्दै आएको छ । यद्यपि अहिलेसम्म त्यसलाई बेवास्ता गर्नुलाई नै राम्रो मानिने गरेको थियो । अमेरिकाका बर्तमान राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले त यस्तै उग्रबादी नाराकै भरमा राष्ट्रपति बन्ने सपना देखेका थिए र त्यसैमा उनलाई अमेरिकीहरुको समर्थन पनि मिल्यो र राष्ट्रपति बने पनि ।
बस्ुततः यो त्यही अमेरिका हो, जसको नामबाट आर्थिक उदारिकणलाई मात्र चिनिदैन, सास्कृतिक भूमण्डलीकरणलाई पनि जानिन्छ । हिजो बिश्व अर्थब्यवस्था अर्थात् अमेरिकी अर्थब्यवस्था र बिश्व सँस्कृति अर्थात् अमेरिकी सँस्कृतिको पर्यायबाची जस्तै कुरा हुने गरेको थियो । यस सम्वन्धमा यहाँ एक बिचारक सेम्युएल हण्टिङ्गटनको कुरा सही हुँदै गएको हो कि जस्तो लाग्दछ । जसले चेताउनी दिएका थिए कि — शीतयुद्ध पछिका बिसंगतिहरु बिश्व शान्तिका लागि खतरा बन्न पुगे भने सभ्यताहरुका बीचको टक्कर शुरु हुनेछ । आईएसको तथाकथित राजनीतिक दर्शन हेर्दा यो पूर्णरुपले इस्लामको स्वार्थपूर्ण संकीर्ण बिश्लेषणमा आधारित जस्तो देखिन्छ । यसले अहिले मूलतः यूरोप र एशियाको नाकमा प्याज हालिरहेको प्रतीत हुन्छ ।
हुन पनि कुनै पनि राष्ट्रको निर्माण त्यसको भौगोलिक परिस्थिति र हजारौं बर्षको ऐतिहासिक यात्राबाट मात्र हुने गर्दछ । सँस्कृति, परम्परा, दर्शन आदिको यो लामो यात्रा देश बिशेषको लोक–चेतनामा प्रायः हमेशा कायम रहने गरेको हुन्छ । सोभियत संघको बिघटनको मूल कारणमध्ये एक यस्तो लोकचेतनालाई कुल्चिने कोशिश गर्नु पनि हो भन्ने एकथरीको बिश्लेषण छ । यस्तै कारणले बर्षौंदेखि आजसम्म पेलेस्टीनीहरुले आफ्नो देशको माग गरिरहेका छन् । यति मात्रै होइन, आज एशिया तथा अफ्रिकाका कतिपय राष्ट्रहरुमा बेग्ला बेग्लै समूहहरु सत्तामाथि अधिकार हत्याउनका निमित्त रक्तपात मच्चाउन नै उत्रिएका देखिन्छन् । यस सन्दर्भमा सीरिया र सुडानको सत्य तथ्य पनि कसैको आखाँमा लुकेछिपेको कुरा छैन । यस किसिमको राजनीतिक तथा साँस्कृतिक संकटलाई आर्थिक असमानताले अझ गहिरो र गम्भीर बनाइदिएको देखिन्छ । यदि आज बिश्वका मात्र केही सय मानिहरुको हातमा सम्पूर्ण बिश्वको आधाभन्दा बढी सम्पत्ति बन्धक बनेको छ या बनाइन्छ भने यसबाट उत्पन्न हुने बिसंगतिहरुलाई बुझ्न सकिन्छ । आज यस्ता बिसंगतिहरु बिकसित बिकासशील सबैजसो देशहरुमा महसुश गर्न थालेको पनि पाइन्छ । त्यसैले यदि यो स्थितिमा परिबर्तन आएन भने भूमण्डलीकरणको उमेर सोभियत संघको उमेरभन्दा पनि कम हुन जाने लख अरुको त कुरै छाडौ स्वयं पूँजीवादी बिश्लेषकहरुले नै काटिरहेका छन् । यो आजको स्थितिले जन्माएका कम गम्भीर महत्वको निष्कर्श होइन ।