शुक्रराज शास्त्री संक्षिप्त परिचय
नाम — शुक्रराज जोशी
जन्म — वि.सं. १९५० श्रावण पूर्णिमा
माता — रुत्नमाया कुमारी
पिता — पण्डीत माधवराज जोशी
निवास — बखुंबहाल, ललितपुर / भेडासिं, बाँगेमुढा, काठमाण्डौ ।
शिक्षा — प्राथमिक शिक्षा, दरबार स्कुल, काठमाण्डौ ।
विद्याव्रत — विदालंकार (स्नातक), गुरुकुल महाविद्यालय, सिकन्दराबाद, उत्तर प्रदेश ।
शास्त्री (डिग्री वेदान्त) तथा बि.ए. (स्नातक) पन्जाव विश्वद्यिालय, लाहोर ।( तत्कालिन भारत हाल पाकिस्तान)
विभूषण — विद्याभूषण । महोपदेशक — अखिल भारत वर्षीय हिन्दु महासभा, दिल्ली ।
संस्थापक अध्यक्ष — नेपाल नागरिक अधिकार समिति , (१९९४) काठमाण्डौ ।
नेपालको पहिलो आमसभा उभिएर भाषण — १९९५ मंसीर १३ गते इन्द्रचोक, काठमाण्डौ ।
जेल — १९९५ मंसीर १४ गते भद्रगोल जेल , काठमाण्डौ ।
प्राणाहुति (फाँसी) — १९९७ माघ १० टेकु , काठमाण्डौ ।
व्यवसाय — हेड पण्डित संस्कृत विद्यालय, प्रयाग, भारत । प्रधानाध्यापक— लखनउ । डी.ए.वी. हाइस्कुल, इलाहाबाद। पण्डित— नेपाल भाषा प्रकाशन समिति , काठमाण्डौ ।
प्रकाशित कृति — संस्कृत, नेपाली, नेपालभाषा, हिन्दी, अंग्रेजी ।
नेपालभाषा — १) नेपालभाषा व्याकरण
२) नेपाली वर्णमाला
३) नेपालभाषा रीडर
नेपाली — १) हिन्दु धर्मोपदेशक
२) वैदिक सन्ध्या (कर्मविधि –१)
३) वैदिक अग्निहोत्र (कर्मविधि –२)
४) स्वर्गको दरवार (वि.सं. १९८६)
हिन्दी — १) ब्रह्म सूत्र शाङ्ककर भाष्य (पूर्वाद्र्ध) वि.सं. १९९३ कलकत्ता ।
२) ब्रह्म सूत्र शाङ्ककर भाष्य (उत्तराद्र्ध) वि.सं. १९९५ कलकत्ता ।
३) शहिदके कलम से (जीवनी) वि.सं. २०१५ ( प्रकाशिका श्रीमती चन्द्रकान्ता देवी)
संस्कृत — संस्कृत प्रदीपः (पाठयपुस्तक) वि.सं. १९९०, काठमाण्डौ ।

भीमनिधि तिवारी
शहीद शुक्रराजको दर्शन गर्न म पचली गएको थिएँ । ठुलो भीडको बीच एउटा फोटो ग्राफरले शहिदको फोटो खिच्न लाग्दा पुलिसहरुले उसलाई झपारेर घोक्रयाएर पठाएको मैले देखे, अनि मलाई सुझ्यो यो मूर्तिको अवस्य पनि ऐतिहासिक महत्व हुन्छ । अनि त्यो काम मैले लिएँ यानि शब्दचित्र लेख्न थालें – शहीदको मुखाकृति, आंसिक ढांचा, वेषभूषा आदिको निरीक्षण गर्ने रनिकै टाढा गएर कामीमा त्यो उतार्ने, फेरि आउने निरीक्षण गर्ने र फेरि टाढा जाने उतार्ने यही क्रमले मैले शब्द चित्र तयार गरें । शहीद शुक्रराज शास्त्री–
स्थान पचलीको चौबाटो, पात सबै झरेको, रुखको आग्नेय कोणपट्टिको हाँगामा झुण्डयाइएका, घांटी छड्के परेको, आँखा चिम्लेका ।
वस्त्र – डम्बरकुमारी, फलाटिनको भोटो, फन फन बेरिएको घोती, जनैमा साँचो देखिएको, मुडुलो शिर, टुस् ि दाह्री लामा । कागजको पाता छातिमा झुण्डिने गरेर घाँटीमा बाँधिदिएको, जसमा लेखिएको थियो – भर्खर शिक्षा पाएका नवयुवकहरुलाई भड्काएर देशमा बिद्रोह फैलाउने र राजकाजमा समेत चलेको हुनाले यस्तो सजाय भयो ।
चन्द्रकान्तादेवी मल्ल ( शुक्रराज शास्त्री कि बहिनी) को आत्मकथा पेज १०६– १०७)।
उनलाई फाँसी दिनु दुई दिन अगाडी उनीसंग परिवारका सदस्यहरुले भेट्न आउनु भन्ने सूचना हामीलाई दिइयो । संम्वत १९९५ साल मार्गमा उनी पक्रिएको चार दिन पछि उनकी श्रीमती सुत्केरी भएकी थिइन् । त्यसको केही दिन पछि नै नवजात छोरी र श्रीमती मेनकादेवीको पनि मृत्यु भएको थियो । त्यसैले आमा, बा, भाउज्यु, गायत्रीदेवी राम भेट्न गयौं । सेन्ट्रल जेलको ढोकाबाट शास्त्रीजी छाती फुलाउँदै, हास्दै आउनु भयो । त्यस बेला उनको अनुहार हेर्दा उनले ज्यान सजायँ पाएकै होइन जस्तो लाग्यो । हाम्रो समेत मनचङ्गा होला जस्तो लाग्यो ।
छोरालाई देख्ने बित्तिकै पिताजीले भन्नुभयो– “शुक्र, तिमीलाई ज्यान सजायँ दिने बेला यो यो वेदमन्त्र पढेर आफ्नो प्राण विसर्जन गर । स्याबास् बेटा ।”
कसको हृदयले त्यस्तो भन्न सक्ला ? जस्तो छोरा, त्यस्तै बाबु !
एकातिर जेलको कप्तान लेनदेनको अन्तिम वार्तालाप गरन भनेर कराइरहेको थियो । तर त्यस बेला लेनदेनको कुरा गर्नुृ नै व्यर्थ थियो । नेपालको एक वीर पुत्र सँधैको लागि बिलाउन लागेको थियो ।
अर्कोतिर केही मानिसहरु शास्त्रीजीलाई माफी माग्न सम्झाइरहेका थिए । उनीहरुतिर फर्केर उनले जवाफ दिए –“माफी माग्ने किन ? मैले के अपराध गरेको छु र ? यदि मैले दोष गरेको छु भने दोषीलाई माफी माग्न लगाउने किन ? दोष गरेको छु भने सजायँ पाउनै पर्छ । गोलीले उडाउने मन छ भने गोलीले उडाइ देओस् । रुखमा लट्काउने मन छ भने रुखमा लट्काइ देओस् । तोपको मुहानमा राख्ने मन छ भने तोपको मुहानैमा राखेर उडाओस् । माफी मागेर म सदा अमर रहने भए म माफी माग्छु । मर्नु नै छ भने माफी किन माग्ने ? सबैले मृत्युको निमन्त्रणा स्वीकार गर्नै पर्दछ, सबैलाई मृत्युको बाटो जानैपर्छ । ”
१९९७ साल माघ ११ गते बिहान शास्त्रीजीलाई पचलीमा रुखमा झुण्डयाइ राखेको हेर्न पिताजी जानु भयो । साथमा जेठी भाउज्यु, म र गायत्रीदेवी थियौ । हामीहरुसँगै मेरै भतिजा ऐश्वर्यलाल र माहिला छोरा सौन्दर्यलाल पनि थिए । पिताजी बयासी (८२) वर्ष भइ सक्नु भएको थियो । लठ्ठीको भरमा रुखमुनि उभिनु भयो । शहिद भएका आफ्ना छोराको लाशलाई प्रमाण गर्दै पिताजीले भन्नुभयो – “स्याबास ! बेटा तुम धन्य हो । तुमने मां बापका ही नहि देशका ही गौरब बढाया है । बेटा होना ते ऐसा हि होना ।”
त्यस्तो बिपदको समय, पुत्र शोकको बेलामा पनि त्यस्तो बोल्ने त्यस बेला कोही थियो त माधवराज जोशी नै थिए । बुढो भइ सकेका भनेर पिताजीलाई हूलका हूल मानिसहरुले घरसम्म पु¥याउन आए ।
हामीहरु त्यहाँ हेरिरहँदा पालो बसेका सिपाहीहरु कराए –“ए, हूल नगर, हूल नगर !” मलाई जोश चल्यो, मैले भने –“के हूल भो भनी कराएको, हूलैलाई देखाउँछौ भनी देखाएपछि हूल हुँदैन त ?”
शुक्रराज शास्त्रीलाई फाासी दिन वि.सं. १९९७ माघ १० गते बेलुका जेलको कोठाबाट बाहिर निकालियो । दिनभर व्रत बसेका थिए । घरबाट ल्याइदिएको दुधसँग खानका लागि बेलुका रोटी पकाउदै थिए । तर राणा सरकारका प्रहरी प्रमुख नर शमसेर राणाको आदेशमा उनलाई रोटी पकाउन नदिएर बलजफ्ती कोठाबाट बाहिर निकाल्न लगायो र राती १० बजेसम्म जेलको अफिसमा नै भोकै राख्यो । त्यसपछि एक लहरी सिपाहीहरुले उनलाई लिएर जेल नजिकै पर्ने टेकुको पचली मा पु¥याए । प्रहरी प्रमुख नर शमसेर राणा अघिदेखि नै त्यहाँ उपस्थित थिए । शुक्रराज शास्त्रीले बागमतीमा नुहाएर वेद पाठ गर्ने र फाँसी आफै लगाउने कुरा राखे । बागमतीमा नुहाएर वेदका ऋचा पाठ गरे । टेकुको पचलीको चौबाटोमा रहेको खरीको रुखको हाँगामा झुण्डाएको डोरी समाते । प्रहरीप्रमुख नरशम्सेरले फासी लगाउन आदेश दिदै गरेको बेलामा पेट्रोम्याक्स बालेर २०–३० जना व्यक्ति आइरहेको देखेर नर शमसेर, हरि शमसेर, रंग विक्रम र जेलर खडग बहादुर सुनुवारका साथै अरु सिपाहीहरु समेत भागे । राणा सरकारका ती भारदारहरुले तिनीहरुलाई विद्र्रोही ठानेका थिए । पछि उनीहरुले थाहा पाए ती मानिसहरु भोज सकेर फर्केका थिए । त्यो थाहा पाइ भागेका राणा भाइभारदारहरु फर्केर आए । शुक्रराज शास्त्री त्यही नै उभिरहेका थिए । सबै फर्केपछि शुक्रराज शास्त्रीले फाँसी आफै लगाई टेकेको ढुङ्गा खुट्टाले लडाए ।
वि.सं १९९७ माघ ११ गते बिहान टेकुको पचलीको खरीको रुखमा नेपाली जनताले शास्त्रीजीलाई झुण्डाएको अवस्थामा पाए । त्यतिखेर उनले डम्बर कुमारीको वस्त्र, घरबाट उनकी आमाले तगेर पठाएको फलाटिनको खैरो भोटो, निलो मसिनो किनारा भएको सेतो गम्छा बेरेका थिए । जनैमा झुण्डिएको सांचो भोटो बाहिर देखिएको थियो । टाउको मुडुलो, दाह्री लामा थिए । दिनभरी नेपाली जनता तर्साउन शास्त्रीको लाशको प्रदर्शनी गराए ।

शास्त्रीजीसंग जेलमा रहेका गोविन्द प्रसाद उपाध्यायले आफ्नो संस्मरणमा अन्तिम साँझको बारेमा यस्तो लेख्नुभएको छ । शास्त्रीजीले घरबाट ल्याएको दुधसँग रोटी खान पकाउदै थिए तर खानै नदिएर बाहिर लगे । बाहिर जाँदा जाँदै उनले सबै भाइलाई – “नमस्ते ! मर्नु सबैले पर्छ, तर यसरी मर्न पाउँदा मेरो नाउँ अमर भयो ।” भन्दै हिडे । आखिर बाहिर चोकमा १२ बजेसम्म जाडोमा कठयाङग्राएर राखियो । बागमतीमा नुहाएर वेदका ऋचाहरुको उदघोष गरे । उनले रुखको डोरीलाई हेरेर पशन्नता पुर्वक भने –“जुद्ध शमसेर, आज मेरो प्राण लिन उत्सुक छ । तर म मर्दिन । मेरो आत्मा अमर छ । यो नश्वर देह मातृभूमिको सेवाका निमित्त अर्पण गर्न पाउनु मेरो सौभाग्य हो ।” आफै फाँसी गलामा लगाउन पुगे ।
‘शुक्रराज शास्त्री आर्य समाजी भएकाले वहाँले मात्र होइन, वहाँको पिताजीले पनि धर्म प्रचार गरे बापत यातना खानुप¥यो’ नेपालका कुन प्रधानमन्त्रीको भनाइ हो ?
उत्तर– टंकप्रसाद आचाय