सदरलाइन / रुद्र सुवेदी,
नेपालगञ्ज  : बर्षेनी आउने बाढीका कारण उठीबासको अवस्थामा पुगेका कर्णाली जलाधार क्षेत्रका किसानहरु प्राकृतिक विपत्तिसंग जुध्दै जिविकोपार्जनका लागि बैकल्पिक खेतीतर्फ जुटेका छन् । कर्णाली नदीको दुबै किनारमा बसोबास गर्दै आएका उनीहरु नदीमा वर्षेनी आउने बाढीले पुराउने क्षतिको परिपुरण गर्दै जिविकोपार्जनका लागि बैकल्पिक खेती गर्न सुरु गरेका हुन ।
कर्णाली जलाधार क्षेत्रका पूर्वी र पश्चिमी किनारा तथा आसपासका खोलाले कटान, डुवान र पटान गरेको जमिनमा सामाजिक विकास तथा अनुसन्धान केन्द्र बाँकेले जलवायु परिवर्तन र संवेदनशील परियोजनाबाट बर्दियाको राजापुर नगरपालिका र गेरुवा गाउँपालिका, कैलालीको टीकापुर नगरपालिका र जानकी गाउँपालिकाको कर्णाली जलाधार क्षेत्रका किसानलाई व्यवसायिक तरकारी खेतीका लागि सघाए पछि उनीहरुको जीवनस्तर समेत उकाशिने भएको हो ।
कर्णाली जालाधार क्षेत्रमा हरेक वर्ष आउने बाढीजन्य प्रकोपको कारण जोखिममा पर्दै आएका समुदाय मध्येकी एक हुन बर्दिया राजापुर नगरपालिका–१ मृर्गहवाकी निर्मला चौधरी । पूर्वी किनारकी उनी र उनको परिवार प्राकृतिक विपत्तिसंग पौठेजोरी खेल्दै धेरै वर्ष बितायो । तर, बितेका ३ वर्ष यता उनको दिनाचार्य फेरिएको छ ।
५ जनाको परिवारको भरण पोषणका लागि निर्मलाको १० कठ्ठा खेत रहेको छ । उनी त्यो खेतमा परम्परागत रुपमा धानखेती गर्दा मुस्किलले चार पाँच क्वीन्टल धान फल्ने तर, त्यो अन्नले वर्षभरी त के ३ महिना पनि खान नपुग्ने अवस्था हुदै आएको थियो ।
उनले तीन वर्षदेखि सोही खेतमा वैकल्पिक खेतीको रुपमा व्यावसायिक तरकारी लगाउन थालेकी छन् । ‘चार कठ्ठामा तरकारी खेती छ । ५ जनाको परिवारको आम्दानीको मुख्य स्रोत नै तरकारी बिक्री हो’– उनी भन्छिन्, ‘ पहिला मुस्किलले त्यो खेतमा चार पाँच क्वीन्टल धान फल्थ्यो तर, त्यो अन्नले वर्षभरी त के ३ महिना पनि खान पुग्दैनथ्यो अब खान लगाउन राम्रै पुगेको छ । वर्षमा ३०÷३५ हजार रुपैयाँ बचत पनि गर्छु ।’
बर्दिया गेरुवा गाउँपालिका–३ लोहारपुरका गंगाराम थारु र रामऔतार थारु पनि कर्णाली जलाधार क्षेत्रकै बासिन्दा हुन । उनीहरु पनि बैकल्पिक खेतीबाटै जिविकोपाजर्न गरेको बताउछन । गंगारामले साढे दुई कठ्ठा जग्गामा टनेल बनाई काँक्रा, लौका र टमाटर लगाएका छन् । ‘यही सिजनमा मात्र ३५ हजारको तरकारी बेचे’–उनले भने–‘तरकारी बेचेरै परिवारको पालन पोषण गर्नुका साथै केही नभए पनि वर्षमा ६०÷७० हजार रुपैयाँ बचत गर्ने गरेको छु ।’
रामऔतारले पनि टनेलमा काँक्रा, भिण्डी, करेला लगाएका छन् । थोपा सिँचाइको अभ्यास पनि गरेका छन् । आलु, खुर्सानी, काउलीलगायतका तरकारी पनि लगाएको बतउँछन् । उनले विक्रि भएको तरकारी बिक्रि गर्नुको साथै बचेको तरकारीको सुकुटी बनाएर पनि बेच्ने गरेको बताए । उनले भने–‘ पहिला वर्षभरी खान पुग्दैनथ्यो तर अहिले वर्षमा एक डेढ लाख रुपैयाँ त बचत हुन्छ ।’
कैलालीको टीकापुर नगरपालिका–८ वनगाउँका ऋषमान चौधरी पनि कर्णाली जलाधार क्षेत्रमा पश्चिम किनारमा बसोबास गर्ने बासिन्दा हुन । उनले पनि हरेक वर्ष बाढीको कारण क्षति व्यहोर्दै आएका कारण पछिल्ला केही वर्षयता बैकल्पिक व्यावसायिक तरकारी खेती गर्दै आएका छन् ।
१० कठ्ठा जग्गामा आलु, काउली, बन्दागोभी लगाएको बताउने ऋषमानले काउली बेच्दै भने–‘सुरुसुरुमा त ६० रुपैयाँ किलो पनि बेचियो । अहिले थोक मोल २० रुपैयाँ किलो छ । यो वर्ष राम्रो मोल पायौं । वर्षमा केही नभए पनि एक डेढ लाख रुपैयाँ त बचत हुन्छ ।’
सोही गाउँकी मंगली थारुले १५ कठ्ठा जग्गामा तरकारी खेती गरेकी छन् । उनले टमाटर, काउली, खुर्सानी, काँक्रा खेती गरको देखाउदै भनिन–‘धान, गहुँ खेती गर्नुभन्दा तरकारीबाट कम्तीमा पनि दोब्बर फाइदा हुन्छ । आपूmले ताजा खान पनि पाइने । बेच्दा नगदै पैसा पाइने । घरखर्च पनि चलाउन सजिलो भएको छ ।’ उनको तरकारीबाट वार्षिक आम्दानी दुई तीन लाख रुपैयाँ हुने गरेको छ । जुन खेती गर्दा उनलाई वर्षभरी खान पुग्दैनथ्यो ।
तरकारी किन्न टोल मै थोक व्यापारी आउँछन् । बर्दियाको ठाकुरबाबा नगरपालिकाको ठाकुरद्वाराबाट वनगाउँमा काउली किन्न आएका व्यापारी ठाकुरप्रसाद थारुले तीन दिनको अन्तरमा चार÷चार क्वीन्टल काउली खरिद गरि रहेको बताए । उनले भने, ‘२० रुपैयाँमा किनेको काउली मैले पनि थोकमा बेच्दा ३० रुपैयाँ पर्छ । हाट बजारमा खुद्रामा प्रति किलो ४० रुपैयाँसम्म बिक्री गर्न सकिन्छ । दोब्बर नाफा हुन्छ ।’
कृषि प्रविधिक जेटिए विपना चौधरीका अनुसार बनगाउँका ४० घरघुरीले तरकारी खेती गरेको बताइन् । आयआर्जनको वैकल्पिक व्यवस्थाका लागि तरकारी खेती भइरहेको छ । धान, गहुँलगायतका बालीभन्दा तरकारी लगाउँदा कम्तीमा पनि दोब्बर फाइदा रहेको उनले प्रष्ट पार्दै भनिन–‘धान मात्र लगाउँदा उनीहरुलाई खान पुग्दैनथ्यो । अहिले त तरकारीकाट वर्षमा ५० देखि ६० लाख रुपैयाँ आम्दानी भइरहेको छ ।’
अर्नहा खोलाले बगर बनाएको जग्गामा सात जना किसानले ५५ कठ्ठामा तरबुजा लगाएका छन् । तीन वर्षदेखि तरबुजा खेती गरिरहेकी मनपति चौधरीले गत वर्ष १५ किलोसम्मको तरबाजु फलेको अनुभव सुनाइन् । उनले सन्तुष्ट हुँदै भनिन्, ‘माटो बलौटे छ । अरु खेती हुँदैन । एक सिजनमा ६०÷७० हजार आम्दानी पनि भैहाल्छ ।’
सामाजिक विकास तथा अनुसन्धान केन्द्र बाँकेका अध्यक्ष लालमणि भण्डारीले दुबै तटका एक सय ६ जना किसानलाई मौसमी, बेमौसमी तरकारी, लहरेबालीका लागि व्यवसायिक तालिम दिएको बताए । उनले भने– हामीले कर्णाली जलाधार क्षेत्रको दुबै तटका किसानलाई जलवायु परिवर्तन र संवेदनशील परियोजनाबाट बर्दियाको राजापुर नगरपालिका र गेरुवा गाउँपालिका, कैलालीको टीकापुर नगरपालिका र जानकी गाउँपालिकाको किसानलाई व्यवसायिक तरकारी खेतीका लागि सघाएका छौ । उनीहरुलाई उन्नत जातको बिउबिजन बाँडेको छौ । च्याउ उत्पादन र तरकारी खेतीका प्लाष्टिक टनेल बनाएर सहयोग गरेका छौ । समुदायलाई सिँचाइका लागि कुलो निर्माण, कुलो मर्मत र कुलोमा वाल निर्माण गरेर सघाएको छौ ।’
अध्यक्ष भण्डारीले कर्णाली जलाधार क्षेत्रका बासिन्दा हरेक वर्ष आउने बाढीका कारण अत्यन्तै जोखिममा रहेको अवस्थामा सस्थाले उनीहरुको समस्या पहिचान गरी सानो सहयोग गर्दै जिविकोपार्जनमा सहयोग पुराएको बताए ।
उनले भने–‘कर्णाली नदीले गर्दा यहाँका वासिन्दा हरेका वर्ष डुबान कटनाको समस्या झेल्छन् । जलवायु परिवर्तनको मारमा छन् । हामीले उनीहरुलाई जिविकोपार्जनको वैकल्पिक उपायको रुपमा तरकारी खेतीमा मद्दत गरेका हौं । उनीहरुको जीवनस्तरमा क्रमशः सुधार आउँदैछ ।’ राजधानी दैनिकबाट