”हरेक राज्य र स्थानीय निकायको आफ्नै निर्वाचन प्रणाली हुन्छ। गभर्नर, राज्य विधायिका, मेयर, सिटी काउन्सिल, र स्थानीय निकायका लागि छुट्टाछुट्टै चुनाव गरिन्छ।”

अमेरिकाको निर्वाचन आयोग (Federal Election Commission – FEC)

FEC एक स्वतन्त्र नियामक संस्था हो, जसको स्थापना सन् 1975 मा अमेरिकी संघीय निर्वाचन प्रक्रियाको पारदर्शिता र इमानदारी सुनिश्चित गर्न र उम्मेदवार, राजनीतिक दल, र आम जनतालाई चुनावसम्बन्धी नियम र विधिहरूको जानकारी दिन गरिएको हो।
FEC मा छ जना आयुक्त (Commissioners) हुन्छन्, जसलाई राष्ट्रपति द्वारा नियुक्त गरिन्छ र सेनेटले अनुमोदन गर्दछ। यी आयुक्तहरूको कार्यकाल छ वर्षको हुन्छ। तटस्थता कायम गर्न एकै पार्टीबाट तीनभन्दा बढी आयुक्त नियुक्त गर्न पाइँदैन।

अमेरिकाको निर्वाचन प्रणाली र प्रक्रिया :

संयुक्त राज्य अमेरिकाको निर्वाचन प्रणाली जटिल र अद्वितीय छ, जसले संघीय प्रणालीलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ। यस प्रणालीमा राष्ट्रपति, कंग्रेस(संसद) का सदस्य, राज्य र स्थानीय अधिकारीहरूको चुनाव समेटिन्छ।

राष्ट्रपतिको निर्वाचन प्रक्रिया ३ चरणमा हुने गर्दछ।

चरण १: राष्ट्रिय सम्मेलनहरू (National Conventions):

प्राइमरी र ककस (primaries and caucuses) मार्फत चयन गरिएका राज्य प्रतिनिधिहरू (delegates) पार्टीको राष्ट्रिय सम्मेलनमा मतदान गर्छन्। प्रतिनिधिहरूले जनताको निर्णयअनुसार आफ्ना मनपर्ने उम्मेदवारलाई समर्थन गर्छन्।
प्रत्येक पार्टीले आफ्नो अन्तिम राष्ट्रपतिको उम्मेदवार घोषणा गर्छ। राष्ट्रपतिको उम्मेदवारले आफ्नो सह-उम्मेदवार (उप-राष्ट्रपतिको उम्मेदवार) चयन गर्छ।

चरण २: चुनावी अभियान (Campaigning):

राष्ट्रपतिको उम्मेदवार र उप-राष्ट्रपतिको उम्मेदवारले देशभरि प्रचार-प्रसार गर्छन्। बहस (debates), र्‍याली (rallies), र मिडिया कार्यक्रमहरूमा सहभागी भएर आफ्नो नीति र योजना प्रस्तुत गर्छन्।

चरण ३: आम निर्वाचन (General Election)

मतदाताले राष्ट्रपतिको उम्मेदवार र उनका सह-उम्मेदवारका लागि मतदान गर्छन् ।
संयुक्त राज्य अमेरिकामा राष्ट्रपतिका लागि प्रत्यक्ष मतदान हुँदैन। यसको सट्टामा “इलेक्टोरल कलेज” नामक प्रणाली प्रयोग हुन्छ।

इलेक्टोरल कलेज के हो?

प्रत्येक राज्यको जनसंख्या अनुसार निश्चित संख्यामा इलेक्टोरहरू (Electors) तोकिएको हुन्छ। राज्यहरु जम्मा ५० वटा रहेका छन् । अमेरिकाको राष्ट्रपतिमा निर्वाचित हुन मतदाताको सर्वाधिक मत ल्याएर मात्र पुग्दैन। सबैभन्दा धेरै मतदाताको समर्थन पाउने उम्मेदवार पनि राष्ट्रपतिको निर्वाचनमा पराजित हुने सम्भावना रहन्छ।
अमेरिकामा मतदाताको प्रत्यक्ष मतबाट नभई ‘इलेक्टोरल कलेज’ भनिने निर्वाचक मण्डलले राष्ट्रपति छान्छ। त्यहाँ राज्यहरूलाई मतभार दिइएको हुन्छ, अनि त्यसकै आधारमा परिणामको छिनोफानो हुन्छ। त्यसकारण उम्मेदवारहरू सबै ५० राज्यको चुनाव जित्न आफ्नो सामर्थ्य प्रयोग गर्छन्।

कुनै राज्यमा निर्वाचन जित्नु भनेको उम्मेदवारले सो राज्यसँग भएका सबै इलेक्टोरल कलेज मत हात पार्नु हो।

अमेरिकाका ५० राज्यसँग भएको इलेक्टोरल कलेज मतको तल उल्लेखित संरचना अनुसार कुल सङ्ख्या ५३८ रहेको छ।

१) सिनेट: प्रत्येक राज्यबाट २ जना सिनेटर हुने भएकाले कुल १०० जना।
२) प्रतिनिधिसभा: सबै राज्यको जोडेर जनसङ्ख्याका आधारमा ४३५ सदस्य।
३)वाशिंगटन, डी.सी.: यसले ३ इलेक्टोरल भोट पाउँछ, यद्यपि यो कुनै राज्य होइन।
५३८ मध्ये कम्तीमा २७० (५३८÷२= २६९) इलेक्टोरल कलेज मत पाउने उम्मेदवार राष्ट्रपति निर्वाचित हुन्छन्।

यसअघि भएका छ वटा निर्वाचनमध्ये दुइटामा आफ्ना प्रतिद्वन्द्वीको भन्दा कम मत ल्याउने दुई उम्मेदवार राष्ट्रपति बनेका थिए। सन् २०१६ मा डोनल्ड ट्रम्पले झन्डै ३० लाख मत कम पाए पनि इलेक्टोरल कलेजले उनलाई बहुमत दिएका कारण उनी राष्ट्रपति बने। अधिकांश राज्यले प्रत्येक निर्वाचनमा एउटै पार्टीलाई जिताउँछन्।

त्यस कारण राष्ट्रपतीय निर्वाचनमा उम्मेदवारहरूले ‘स्विङ स्टेट’ भनिने परिणाम अनिश्चित हुने राज्यहरूमा आफ्नो ध्यान केन्द्रित गर्छन्।
सन् २०२४ को निर्वाचनमा एरिजोना, नोर्थ क्यारलाइना, जोर्जा, मिशिगन, नभाडा, पेन्सिल्भेनिया र विस्कन्सिनसहित सात राज्यमा उम्मेदवारहरूबीच उच्च प्रतिस्पर्धा भएको देखिन्छ ।

प्रत्येक राज्यमा त्यहाँको जनसङ्ख्याको आकारका आधारमा इलेक्टोरल मतको सङ्ख्या तोकिएको हुन्छ इलेक्टोरल कलेजको भेला प्रत्येक चार वर्षमा हुने निर्वाचन सकिएपछि केही सातामा आयोजना हुन्छ। त्यही भेलाले राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपति छान्छ। राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपतिको कार्यकाल ४ बर्षको हुन्छ।

प्रायः राज्यहरूले Winner takes all प्रणाली अपनाउँछन्, जहाँ सबै इलेक्टोरल मत राज्यमा विजयी उम्मेदवारलाई प्रदान गरिन्छ। माइनस मेन र नेब्रास्कामा यो नियम लागू हुँदैन।

केही राज्यहरू (जस्तै, फ्लोरिडा, पेनसिलभेनिया) कहिले रिपब्लिकन त कहिले डेमोक्र्याटिक पार्टीको पक्षमा मतदान गर्छन्। यी राज्यहरू निर्वाचन परिणाममा निर्णायक हुन्छन्।

अमेरिकी कंग्रेस(संसद) दुई सदनबाट बनेको छ—प्रतिनिधि सभा (House of Representatives) अर्थात् तल्लो सदन र सिनेट (Senate) अर्थात् माथिल्लो सदन। नेपालको राष्ट्रिय सभा जस्तै सिनेट(माथिल्लो सदन) र प्रतिनिधि सभा जस्तै प्रतिनिधि सभा(तल्लो सदन) भनेर बुझ्न सकिन्छ ।

प्रतिनिधि सभाका सदस्य हरेक २ वर्षमा चुनिन्छन्। सिनेटरहरूको कार्यकाल ६ वर्षको हुन्छ, तर हरेक दुई वर्षमा १/३ सिनेट सदस्यका लागि चुनाव हुन्छ।

हरेक राज्य र स्थानीय निकायको आफ्नै निर्वाचन प्रणाली हुन्छ। गभर्नर, राज्य विधायिका, मेयर, सिटी काउन्सिल, र स्थानीय निकायका लागि छुट्टाछुट्टै चुनाव गरिन्छ।

अमेरिकामा मुख्यतया दुई दलले वर्चस्व जमाएका छन्: डेमोक्र्याटिक पार्टी र रिपब्लिकन पार्टी।

२०२४ को मतदान नोभेम्बर ५ अर्थात् कार्तिक २० गते सम्पन्न भइसकेको छ । राष्ट्रपतिको लागि डेमोक्रेटिक पार्टी बाट उम्मेदवार बहालवाला उपराष्ट्रपति कमला ह्यारिस र रिपब्लिकन पार्टी बाट उम्मेदवार पुर्व राष्ट्रपति(2016-2020) डोनाल्ड ट्रम्प थिए। अमेरिकाको ४७ औं राष्ट्रपतिको रुपमा डोनाल्ड ट्रम्प निर्वाचित भइसकेका छन् ।

मतदान प्रक्रिया: भौतिक स्थलमा मतदान, मेलमार्फत मतदान, र प्रारम्भिक मतदानजस्ता विधिहरू छन्।
निर्वाचन ४/४ बर्षको नोभेम्बर महिनाको पहिलो मंगलबारमा हुने गर्दछ। सिनेटको अध्यक्ष उपराष्ट्रपति हुने व्यवस्था छ ।नतिजा नोभेम्बर पहिलो सातामै आउने भएपनि जनवरी ७ मा
सिनेटको अध्यक्ष उपराष्ट्रपतिले आधिकारिक रुपमा विजयी उम्मेदवारहरुको घोषणा गर्ने गर्दछन र जनवरी २० बाट राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपतिको कार्यकाल सुरु हुने गर्दछ।

अमेरिकाको यो निर्वाचन प्रणालीले संघीयता, जनसंख्याको विविधता र शक्तिको सन्तुलनलाई सम्बोधन गर्न खोजे पनि जटिल र कहिलेकाहीं विवादास्पद मानिन्छ।

२०२४ को निर्वाचन सँगै ट्रम्पको जित र कमलाको हार कसरी भयो ट्रम्पको जितले विश्व समुदाय र युद्व ग्रस्त राष्ट्रमा पार्ने प्रभाव ,ट्रम्पको नितिले करोडौंको संख्यामा रहेका आप्रवासीहरुलाई पर्न सक्ने असर र नेपाल – अमेरिका सम्बन्धको विषयमा अर्को भागमा ल्याउनेछु।
धन्यवाद !

-शंकर प्रसाद बराल [मध्यपश्चिम विश्वविद्यालय सुर्खेतमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र कुटनिति स्नातकोत्तर तहको दोस्रो सेमिष्टारमा अध्ययनरत  ।]