अमर शहीदहरुको संझनामा
महर्षि दयानन्द सरस्वतिले लेखेको ‘ सत्यार्थ प्रकाश ’ पढेर धार्मिक , सामाजिक परिवर्तनका लागि होमिएका अमर बलिदानी शुक्रराज शास्त्रीले बोलेका थिय “मरे पुगिन्छ शहीदको लोकमा, जीते मुलुक सुधार गरौँला । लौ जिन्दगीको बाजी लगाऔँ, के बाँच्नु छिः छिः गुलाम बनेर ।” नेपालको पहिलो सार्वजनिक सभा काठमाण्डौ इन्द्रचोकको डबलीमा वि.सं. १९९५ मंसिर १३ गते अमर शहीद शुक्रराज शास्त्रीले गीताको कर्मयोग विषयलाई आधार बनाई भाषणमा बोलेका शब्दहरु हुन । सभामा उहाँले केटीको विवाहको न्यूनतम आयु १६ वर्ष गर्नु पर्नेमा १० वर्ष मात्र गरेकाले आधा काम मात्र भयो पूरा भएन यसका लागि आधा धन्यवाद दिन्छु भन्नु भएको थियो । गंगालालले पनि नागरिक अधिकार विषयमा निकै जोशिलो भाषण दिनु भएको थियो ।
वि। सं। १९९४ असनमा राजालाल कलवारको घरमा नेपाल नागरिक अधिकार समितिको स्थापना शुक्रराज शास्त्रीको अध्यक्षतामा गठन भएको थियो । नागरिकहरुलाई आफ्नो मूलभूत अधिकारका लागि जागरुक बनाउने समितिमा केदारमान व्यथित, आनन्द राम, मुरलीधर शर्मा, शंकर प्रसाद शर्मा, गंगालाल, धर्मभक्त आदि रहनु भएको थियो ।
भोलिपल्ट मंसिर १४ गते उहाँलाई पक्राउ गरी, खुलेआम उठेर भाषण गरेको, श्री ३ राणालाई आधा धन्यवाद दिएको, नेवार भएर गीताको प्रवचन र ब्रह्मसूत्रको भाष्य गरेको आरोप लगाइयो । शास्त्रीले आरोपको जवाफमा— उभिएर बोल्ने बानी परेकाले उभिएर बोलेको, आधा काम गरेकाले आधा धन्यवाद दिएको, ब्रह्मवेत्तालाई ब्राह्मण भनिने हुँदा नेवार परिवारमा जन्मदैमा गीता र ब्रह्मसूत्रको प्रवचन गर्न नपाइने विधान कुनै शास्त्रमा छैन भन्ने कुरा व्यक्त गर्नु भयो । राणाहरुलाई उक्साउनेमा माहिला गुरु हेमराज पाण्डे लगायत अरु पुरोहितहरुले शुक्रराजले राणा शासनको विरोध गरिरहेको छ भनी कुरा लगाएका थिए । धार्मिक सुधार गर्दा पुरोहितहरुको वर्चस्वमा धक्का लागेको थियो र सामाजिक सुधारका कार्यक्रमले राणाहरुको राजनैतिक वर्चस्व प्रति कसैले उभिएर चुनौती दिएको थियो । उहाँलाई तीन वर्षको सजाय सुनाई भद्रगोल जेल पठाइयो । गंगालाल चाहिँ भूमिगत भएकाले पक्राउ पर्नु भएन ।
शुक्रराज शास्त्रीले विद्रोही वातावरण परिवारबाट पाउनु भएको थियो । उहाँका पिता माधवराज जोशी नेपाल आर्य समाजका संस्थापक नेता हुनुहुन्थ्यो । अन्धविश्वास, अशिक्षा, मूर्तिपूजा, मृतश्राद्घ, बालविवाह आदि विरुद्घ धार्मिक सुधार र छुवाछुत, भेदभाव, जातपात लगायत कुसंस्कारहरुका विरुद्घ समान अधिकारका लागि क्रियाकलाप गरेकोमा राणाहरुको कुदृष्टिमा परेका थिए । आर्य समाजका संस्थापक स्वामी दयानन्द सरस्वतीको पुस्तक ‘सत्यार्थ प्रकाश’ को प्रभावबाट राणाकालमा माधवराज जोशीहरुले निरङकुशता र पुरातन प्रवृत्तिका विरुद्घ समाजिक रुपान्तरणका लागि जनजागरणको बिगुल फुकेका थिए । पौराणिक पण्डाहरुले नेवारको छोरो भएर संस्कृत पढने र वेदका मन्त्र सबैलाई सुनाउने भनी चन्द्र शमसेर राणालार्ई कुरा लगाए । सिंहदरबारमा शास्त्रार्थका लागि बोलाई माधवराज जोशी एक्लै र अर्कोतर्फ राजगुरु प्रयागराज लगायत पौराणिकहरुको ठुलोे जमात थियो । वेदको तर्क माधवराज जोशीले राख्दा अगाडि कोहीपनि टिक्न सकेनन तर नेवारले वेद पढन नपाउने र यो मानिस राणाको लागि खतरनाक छ भनेर कुरा लगाइयो । राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमसेर कै सहमतीमा उहाँलाई र उहाँका समर्थकहरुलाई रगताम्मे पारी पिटियो र जेल हालियो । धार्मिक सुधारले पौराणिक पण्डाहरुको कमाइमा कमी भइरहेको थियो र सामाजिक सुधारले राणाहरुको स्वार्थमा धक्का लगाउने देखेर दुवै थरीको कोप भाजन बनाउनको साथै उहाँँको परिवारमा पनि वज्रपात पारियो । उहाँका छोराहरु दरबार स्कुलमा पढिरहेका अमरराज र शुक्रराजलाई निकालियो र पानी नचल्ने बनाइयो । वैदिक धर्ममा नभएको छुवाछुत, उचनिचता राणाहरुले बलजफ्ती जनतामा लादेका थिए जसको विरुद्घ माधवराज जोशीले आर्य समाजको प्रभावमा परी संघर्ष गर्नुभएको थियो उहाँलाई त्यसको सिकार बनाइयो ।
उहाँकी धर्मपत्नी रत्नमाया कुमारी छोराछोरी लिएर बिरगञ्ज जानु भयो र ढिकी जाँतो र लुगा सिलाउने काम गर्दै गुजारा चलाउनु भयो । १२ वर्षका शुक्रराज र दाइ अमरराजले सरकारी कार्यालयमा लेखापढी, सफाई काम गरेर घरखर्चमा सघाउनु हुन्थ्यो । जेलबाट डेढ वर्षपछि भागेर माधवराज बिरगञ्ज पुगी परिवार लिएर भारत जानुभयो ।
नेपालका स्कूल कलेज र ईतिहासकारहरुका किताबमा अमर शहीद शुक्रराज शास्त्रीका विषयमा लुकाइएका साँचो कुराको जानकारी गरौँ न त — शुक्रराज शास्त्री आर्य समाजका सक्रिय सदस्य थिए । नेपाल नागरिक अधिकार समितिका संस्थापक अध्यक्ष थिए । तर प्रजापरिषदका सदस्य थिएनन । प्रजापरिषदका सदस्य र अरुको भनाइ –गोविन्दप्रसाद उपाध्याय –“शुक्रराज शास्त्री नेपाल प्रजापरिषदका सदस्य थिएनन् । उनी आर्य समाज मार्गका अनुयायी थिए ।”
गृष्मबहादुर देवकोटा – श्रीशुक्रराज शास्त्रीको प्रजापरिषद्सँग कुनै सम्बन्ध थिएन । वहाँ यद्यपि कुनै राजनीतिक दलबन्दीमा सामेल थिएनन् । तापनि मात्र उनी आर्य समाजी हुन गएकाले र उनको सम्पर्क भारतीय नेता महात्मा गान्धी, नेहरुजी आदिसँग रहेको तथा काठमाण्डौमा गीताको प्रवचन गर्दा राजनीतिक व्याख्यान दिनु भएको अपराध नै उनी राणा शासकहरुको कोपभाजन बनिनु भएको हो ।
खडगमान सिंह– प्रजापरिषदको सदस्य नभएको पनि शुक्रराजजीलाई सबैभन्दा पहिला फाँसी दिइन्छ ।
नेवारको जोशी परिवारमा जन्मिएका भएर पनि शुक्रराजले गुरुकुल महाविद्यालय सिकन्दरावाद भारतवाट विद्यालंकार उच्च श्रेणीमा उत्तीर्ण गरेकाले उनलाई शास्त्री भनिएको हो । पञ्जाब विश्वविद्यालयबाट अङ्ग्रेजी विषयमा स्नातक गरेपछि नेपालमा पस्नुभयो । शास्त्रीले भारतको इलाहाबाद स्थित दयानन्द आर्य समाजी विद्यालयका प्रधानाध्यापक भई काम गर्नुका साथै सामाजिक सुधारका क्षेत्रमा भारतका बनारस हिन्दु विश्वद्यिालयका संस्थापक मदनमोहन मालवीयसँग काम गर्नु भएको थियो । शुक्रराज शास्त्री वैदिक धर्मका ज्ञाता भएकाले जातपात छुवाछुत आदि मेटाई सबैलाई समान व्यवहार गर्नका लागि प्रचार गर्नुहन्थ्यो जुनकुरा राणाहरुलाई पचेको थिएन । नेपाल भाषा, नेपाली, हिन्दी, संस्कृत र अंग्रेजी भाषाका ज्ञाता शास्त्रीका ब्रह्मसूत्र शङ्कर भाष्य, स्वर्गको दरबार, नेपाल भाषा व्याकरण, संस्कृत प्रदीप लगायत थुप्रै पुस्तक प्रकाशित छन्।् । उहाँलाई नेपाल भाषाको पुनर्जागरण कालका एक महान लेखकका रूपमा लिने गरिन्छ । उहाँद्वारा लेखिएको नेपाल भाषाको व्याकरण वैज्ञानिक रूपले लेखिएको पहिलो व्याकरण थियो । यो बाहेक उहाँले नेपाल भाषा रिडर नामक एक रिडर पुस्तक पनि प्रकाशित गर्नुभयो ।
काठमाडौँ आएपछि युवाहरुमा जनगारणको कार्य गर्न थाल्नु भयो । वि.सं. १९९४ मा ्ुनागरिक अधिकार समिति गठन गरि राणा शासन विरोधी अभियानमा लाग्नुभयो । शास्त्रीले भारतका सुभाषचन्द्र बोससँग भेट गरी नेपालका बारेमा कुरा गरेका कारण काठमाडौँ फर्केपछि उहाँलाई राणा सरकारले नजरबन्द ग¥यो । नजरबन्द तोडेर शुक्रराजले वि.सं. १९९५ मार्ग १३ गते काठमाडौँ इन्द्रचोकमा राणा शासकहरूको विरुद्धमा नेपालमा भएको सबैभन्दा पहिलो आमसभामा एकजुट हुन आह्वान गर्नुभएको थियो । त्यसपछि राजद्रोहको अभियोग लगाई उहाँलाई पक्राउ गरी तीन वर्षे कैद सुनाइयो । ३ बर्षको सजाय पूरा हुन ८ महिना बाँकी हँुदा प्रजापरिषद बारेमा राणाहरुले थाहा पाएर केही पक्राउ परे । प्रजापरिषद गठन हँुदा जेलमा रहेका शास्त्रीलाई पनि फेरि परिषदमा मुछेर ज्यान सजायको घोषणा गरियो । जबकि उहाँ प्रजापरिषदको सदस्य हुनुहुन्नथ्यो तर पनि आठवटा मुद्दामा फँसाई वि.सं. १९९७ साल माघ ६ गते दिउँसो १०—११ बजे सर्वस्वहरण सहित फाँसीको सजाय सुनाइयो र माघ १० गते राति खरीको रुखमा झुण्डयाएर मारियो । फाँसी भन्दा पहिला बाग्मतीमा नुहाएर वेदका ऋचा पाठ गर्ने धोको राणाहरुले पूरा हुन दिएनन । उहाँले “ईश्वर यो अत्याचारी राणावर्गलाई सदबुद्घि देऊ । ओंम तत्सत ।” भनेर अन्तिम श्वास लिनुभएको थियो । रुखमा झुण्डिएको छोराको लाशलाई देखेर सन्यास लिइसकेका पं. माधवराज जोशीले —“स्यावास छोरा तिमी धन्य हौ । तिमीले आमा बाबुको मात्र होइन देशकै गौरव बढाएका छौ । छोरा हुनु त यस्तो हुनु ।” भन्नु भएको थियो भनेर शास्त्रीकी बहिनी चन्द्रकान्तादेवी मल्लले ‘मेरो आत्मा—कथा’ मा लेख्नु भएको छ ।
अमर शहीदहरु शुक्रराज शास्त्री, गंगालाल श्रेष्ठ , धर्मभक्त माथेमा र दशरथ चन्द भारतमा चलेको आर्य समाजको राजनैतिक, शैक्षिक, सामाजिक, साँस्कृतिक, धार्मिक सुधारका आन्दोलनबाट प्रभावित हुनुहुन्थ्यो । अमर शहीद शुक्रराज शास्त्रीको भनाई यहाँ उल्लेख गर्नुपर्ला—“जननी जन्मभूमिकालागि तन मन धन अर्पण गर्नेछाँै । नश्वर शरीरको माया त्यागी धर्मयुद्धमा मर्नेछाँै ।”
धर्मपरिवर्तनका विरोधी शुक्रराजले स्वर्गको दरबार किताबमा जुन पिर पोख्नु भएको छ आज नेपालका नालायक नेताहरुले त्यही स्थिति ल्याएका छन । स्वर्गको दरबार किताबमा लेख्नुभएको छ— “अहिले पनि साधारण धार्मिक विचारमा परस्परमा मतिभेदले हिन्दुहरु विभिन्न भइरहेका छन । अलि धार्मिक विचारभेद मात्रैले एक भाइले अन्य भाइलाई जातीय बहिष्कार गरी शत्रुवत सम्झी सबै पृथक पृथक भइरहेका छन । भाइ भाइहरुका यस्ता यस्ता विरोधभावले समयमा अनेकौ राष्ट्र नष्टभ्रष्ट भए । यसकारण भाइ भाइमा स्नेह गर्नु सबै राष्ट्रको कल्याण छ ।”
तथाकथित धर्मनिरपेक्षताको आडमा विभिन्न सम्प्रदायहरुलाई लडाएर विदेशी धर्मको प्रचार गर्न छुट दिने आजका नेताहरुले नेपाल आमाका महान शहीदहरुको खिल्ली उडाएका छन कि छैनन पाठकहरुले आफै विचार गर्नुहोस ।