नेपालगञ्ज : बाँकेको डुडुवा गाउँपालिका– २ खडैचाकी २५ वर्षीया तारावती कोरिका तीन छोरी र एक छोरा छन् । कान्छी छोरी गत ५ पुसमा जन्मिइन् । तर उनको शारीरिक विकास राम्ररी हुन नसकेर दुब्लाउँदै गइन् । परिवारका सदस्यले उपचार गराए । पाउडर दूध खुवाए । तर उनमा एक्कासि बान्ता हुने समस्या देखियो । यो क्रम नरोकिएपछि उनको गत पुस २३ मा मृत्यु भयो ।

तारावतीका अहिले दुई छोरी र एक छोरा छन् । उनी अहिले फेरि गर्भवती छिन् । मुस्किलले एक धुर जग्गामा उनीसँगै परिवार बस्दै आइरहेको छ । तीन भाइहरुको संयुक्त परिवार एउटै घरमा बस्छन्, जहाँ उनको एउटा कोठा छ । त्यही कोठामै भान्सा छ । बिहान साँझ हातमुख जोर्न समस्या हुने यो परिवारका बालबालिकामा शरीरभरि खटिरा छन् । ९ र ३ वर्षका दुई छोरी र ८ वर्षका छोराको उमेर अनुसार शारीरिक विकास भएको छैन । उनीहरु सबै होचा छन् ।

उनका श्रीमान्ले ज्यालादारीमा मजदुरी गरेर परिवार पाल्दै आइरहेका छन् । गरिबीको चरम समस्या भोगिरहेको यो परिवारमा छोरा पाउनुपर्छ भन्ने संस्कारका र पोषणका बारेमा ध्यान नदिँदा कान्छी छोरीलाई गुमाउनुपर्यो ।

‘जन्मँदा तौल पनि राम्रै थियो । तर छोरी दुब्लाउँदै गइ । औषधि नपाएपछि पाउडर दूध किनेर पनि खुवाएँ । तर पनि बचाउन सकेनौँ,’ तारावतीले भनिन्, ‘हाम्रा बालबालिकालाई पोषिलो खानेकुरा खुवाउन कसैले सहयोग गर्दैनन् ।’ नजिकै स्वास्थ्यचौकी भएको तर छोरी बिरामी पर्दा त्यहाँ औषधि नै नपाइने उनी बताउँछिन् । ‘केही गर्न नसक्ने स्वास्थ्यचौकीको के काम, दूध समेत किनेर खुवाउनु पर्यो,’ उनले भनिन् ।

उनको परिवारले पाँच रुपैयाँ खर्चेर पाउडर खरिद गर्दै आएको छ । अस्पतालमा सिटामोल बाहेक अन्य अत्यावश्यक औषधि नभएको गुनासो गर्दै उनका श्रीमान् मंगलले अढाई वर्षदेखि छोरीलाई भारतबाट किनेको पाउडर दूध खुवाएको बताए ।

बाँकेको डुडुवा गाउँपालिका–१ खडैचाकी ३० वर्षीया सुग्गी खटिककी छोरी एक वर्षकी भइन् । तर आफैँ हिँड्न सक्दिनन् । हातको भरले हिँड्दा पनि उनी लडिहाल्छिन् । ‘कडा कुपोषणको सिकार उनकी छोरी लिटो खाएर बाँचिरहेकी छन् । भात खाँदिनन् । धन्न छोरीले लिटो खाएकी छ र बाँचेकी छ,’ खटिकले भनिन्, ‘तर त्यही लिटो पनि स्वास्थ्यचौकीमा पाइँदैन ।’ उनका सात सन्तान छन् ।

पहिलो छोरा जन्मने बित्तिकै मृत्यु भएपछि उनले फेरि छोरा जन्माउने आशमा सात छोरी जन्माइन् । उनका छोरीको उमेर क्रमशः १२ ,१०, ८, ६, ४, २, १ छ । उनका श्रीमान् भारतमा मजदुरी गर्छन् । उनले त्यहाँबाट महिनामा पाँच हजार रुपैयाँ घर पठाउँछन् । त्यही रकमले ९ जनाको परिवार पाल्नुपर्ने बाध्यता छ । झुप्राको घरमा उनीहरुको आफ्नै जग्गा छैन । उनको परिवारका चार दाजुभाइ एउटै झुप्रामा बसिरहेका छन् ।

‘चामलदेखि नुनतेल सबै किनेर खान्छौं । अण्डा, मासु किनेर खाने हैसियत छैन । पेटभरि भात खान पाए पनि ठूलो कुरा हो,’ सुग्गीले भनिन्, ‘तीन महिनाअघि पति आउँदा एक छाक मासु खाएका थियौँ ।’

यस्तै, डुडुवा गाउँपालिका–१ खडैचाकीकी ३६ वर्षीया अनिता सुनारले पनि सात सन्तान जन्माइन् । तर एक छोरीको एक वर्ष नपुग्दै मृत्यु भयो । अहिले उनका पाँच छोरी र एक छोरा गरी ६ सन्तान छन् । उनकी १४ महिनाकी छोरी कुपोषणले ग्रस्त छिन् । उनको शारीरिक बनोट भर्खर जन्मिएका शिशुको जस्तै छ । उनको तौल पनि बढेको छैन । शारीरिक विकास पनि भएको छैन ।

झुप्रो घरमा बस्ने उनको भान्सा र अर्को कोठामा ८ जनाको परिवार बस्दै आइरहेको छ । उनले १५ वर्षको उमेरमा विवाह गरेकी हुन् । उनलाई अहिले आफ्नो उमेर समेत थाहा छैन । ‘गरीब छौँ । मागेर खानपनि सक्दैनौँ । कमाएको पैसाले जति पुग्छ, त्यसैले बालबच्चाको पेट भर्छौँ,’ उनले भनिन्, ‘छोरी दुब्लाउँदै गएकी छ । रुन्छे मात्र, भात खाँदैन ।’ उनले कुपोषण भएकी १४ महिने छोरीलाई खुवाउन चाहिने लिटो स्वास्थ्य संस्थाबाट सहजै नपाएको गुनासो गरिन् ।

महिला स्वयंसेविका उषा सुनारका अनुसार स्वास्थ्यचौकीबाट भिटामिन सहितको लिटो समयमा पाउन सकिएको छैन । ‘यहाँका महिलाले सुत्केरी हुँदा पोषिलो खानेकुरा खान पाउँदैनन् । त्यसैले उनीहरुको दूध पनि राम्रोसँग आउँदैन्,’ सुनारले भनिन्, ‘सुख्खा तरकारीसँग भात खान्छन् । कहिलेकाहीँ त त्यो पनि समयमा खान पाउँदैन । गरिबीका कारण छोराछोरीलाई खुवाएर आफू भोको बस्छन् ।’

बाँकेमा कुपोषित बालबालिकाको संख्या बर्सेनि बढ्दो छ । जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालय बाँकेको तथ्यांक अनुसार गत आर्थिक वर्ष २०७८–८९ मा कुपोषित बालबालिकाको संख्या आठ सय ९२ थियो । यो संख्या आर्थिक वर्ष २०७७–७८ को भन्दा झन्डै चार गुणाले बढी हो । उक्त वर्ष कुपोषित बालकालिकाको संख्या दुई सय ४८ मात्रै थियो । आर्थिक वर्ष २०७६–७७ मा त झन् यो संख्या एक सय ९४ थियो ।

पछिल्ला वर्षहरुमा स्वास्थ्य सेवाको पहुँच बढ्दै जानु र धेरै बालबालिका स्वास्थ्य सेवाको नियमित जाँचको दायरामा आउँदा कुपोषित बालबालिकाको तथ्यांक बढेकोे स्वास्थ्य कार्यालयका पोषण फोकलपर्सन वसन्ती मल्लले बताइन् । यस्तै, स्वास्थ्य संस्थामा वृद्धि विकास निगरानी गर्न आउने बालबालिकाहरुको संख्या पनि पछिल्ला वर्षहरुमा बढ्दो छ । अघिल्ला दुई आर्थिक वर्षमा २०७७ –७८ मा २०७८–७९ क्रमशः ५१ दशमलव २ प्रतिशत र ५७.१ प्रतिशत बालबालिका वृद्धि विकास तौल मापनको तथ्यांक छ । यस्तै,गत आर्थिक वर्षमा ८० दशमलव ५ प्रतिशत बालबालिका वृद्धि विकास निगरानी आएका थिए ।

गर्भमा शिशु रहेदेखि २३ महिना नपुगेसम्म बालबालिकालाई २४ पटक स्वास्थ्य संस्थामार्फत वृद्धि विकास निगरानी गर्नुपर्ने मापदण्ड छ । तौल उमेर अनुसार तोकिएको मापदण्डभन्दा कम भएको अवस्था वा बढी भएको दुवै अवस्थालाई कुपोषणको अवस्था मानिन्छ । बाँकेमा बढी तौल भएका कुपोषित बालबालिकाको संख्या धेरै रहेको तथ्यांकले देखाउँछ ।

जिल्लामा गत वर्षमा करिब आठ सय बालबालिका कुपोषित रहेको जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयको तथ्यांकले देखाएको छ, जुन भयावह अवस्था हो । जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालय बाँकेकी पोषण फोकलपर्सन मल्ल बालबालिका कुपोषित हुनुमा पोषणसम्बन्धी ज्ञान, स्तनपानको तरिका, गरिबीका साथै उत्पादन प्रणाली, उपभोग्य वस्तुको गुणस्तर, विषादीहरुको प्रयोगजस्ता कारणहरुको भूमिका रहेको बताइन् ।

कुपोषण भएर निको हुने दरमा भने पछिल्ला वर्षहरुमा सुधार आइरहेको छ । २०७६ मा निको हुने दर ५४.८ प्रतिशत रहेकोमा पछिल्ला दुई वर्षमा क्रमशः ७९.८ प्रतिशत र ७९.२ प्रतिशत पुगेर निको हुने दरमा सुधार आएको हो । तर अझै १५ प्रतिशत भन्दा बढी कुपोषित बालबालिका नियमित निगरानीबाट बञ्चित भएको स्वास्थ्य चौकीहरुको तथ्यांकले देखाउँछ ।

अनुगमन बढ्दा कुपोषित पनि बढे

स्वास्थ्य कार्यालयको तथ्यांकले बाँकेमा गत आर्थिक वर्षमा सबैभन्दा धेरै जानकी गाउँपालिकामा कुपोषित बालबालिकाहरु रहेको देखाउँछ । गत आर्थिक वर्षमा जानकी गाउँपालिकामा दुई सय ८१, डुडुवा गाउँपालिकामा एक सय ११,नेपालगन्ज उपमहानगरपालिकामा दुई सय १८, बैजनाथ गाउँपालिकामा एक सय ४३, कोहलपुर नगरपालिकामा एक सय ३० र नरैनापुर गाउँपालिकामा एक सय २९ जना बालबालिका कुपोषित भएको भेटिएको थियो । यस्तै, खजुरा गाउँपालिकामा ४३ र राप्तीसोनारी गाउँपालिकामा ३३ प्रतिशत बालबालिकामा कुपोषण भेटिएको थियो । यो तथ्यांकले बालबालिकाको वृद्धि विकासको निगरानी राम्रो रहेको स्थानीय तहमा बढी कुपोषित बालबालिका भेटिएको भनेर बुझ्नुपर्ने पोषण फोकलपर्सन मल्लले बताइन् ।

बाँकेको जानकी गाउँपालिकामा तौल वृद्धि अनुगमनबाट धेरै बालबालिका धेरै कुपोषित बालबालिका भेटिएको जानकी गाउँपालिका स्वास्थ्य शाखाका वरिष्ठ सहायक स्वास्थ्य कार्यकर्ता दलबहादुर रानाले बताए । उनले स्वास्थ्य संस्थामा तौल वृद्धि अनुगमन आउनेहरुको संख्या बढेको बताए । उनका अनुसार आर्थिक वर्ष २०७८–०७९ बाट गाउँपालिकाका पाँच स्थानमा पाँच पटकसम्म बालबालिकाको वृद्धि अनुगमन कार्यक्रम सञ्चालन गरिएको थियो ।

‘प्रत्येक महिना वडाका स्वास्थ्यचौकीले पाँच ठाउँमा वृद्धि अनुगमन कार्यक्रम गर्छन्,’ उनले भने, ‘यस कार्यक्रमबाट धेरै बालबालिकामा कुपोषणको समस्या रहेको फेला परेको छ ।’ कडा कुपोषित बालबालिकाका लागि गाउँपालिकाले पौष्टिक आहार वितरण गरेको उनले बताए । उनका अनुसार अहिले यो गाउँपालिकामा औसत निगरानी दर १४ प्रतिशत भन्दा बढी छ ।

जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालय बाँकेका प्रमुख सुनिता पौडेलका अनुसार सामान्यतया सुत्केरी आमा र नवजात शिशु स्वास्थ तथा हेरचाहको हिसाबले संवेदनशील मानिन्छ । यो अवस्थामा राम्रो खानपिन, शारीरिक र मानसिक आराम, मौसम सुहाउँदो कपडा, नियमित स्वास्थ्य जाँच, आमालाई आइरन चक्की, भिटामिन ए, बच्चालाई खोप आदिको आवश्यकता पर्ने पौडेलले बताइन् ।

उनले यस्तो सुविधा नभएमा आमा र बच्चा कुपोषित हुने, तत्कालीन र दीर्घकालीन स्वास्थ्य असर देखिने र ज्यानै जाने जोखिम समेत हुन सक्ने बताइन् । ‘स्वास्थ्य संस्थाको पहुँच र गुणस्तरीय मातृ तथा बाल स्वास्थ्य सेवा नहुँदा कुपोषित व्यक्तिलाई थप जोखिम बढाउँछ,’ उनले भनीन् । कान्तिपुरबाट