या कुन्देन्दुतुषारहारधवला या शुभ्रवस्त्रावृता
या वीणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपद्मासना।
या ब्रह्माच्युत शंकरप्रभृतिभिर्देवैः सदा वन्दिता
सा मां पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा ।।१।।
नेपालीमा यसको अर्थ “जो विद्याकी देवी भगवती सरस्वती कुन्दको फूल, चन्द्रमा, हिमराशि र मोतीको हारको जस्तो श्वेत वर्णको हुनुहुन्छ र जो श्वेत वस्त्र धारण गर्नुहुन्छ, जसको हातमा वीणा(दण्ड शोभायमान छ, जसले श्वेत कमलमा आसन ग्रहण गर्नुभएको छ तथा ब्रह्मा, विष्णु एवं शंकर शङ्कर आदि देवताहरुद्वारा जो सदा पूजित हुन उनै सम्पूर्ण जडता र अज्ञानतालाई दूर गर्नेबाली माता सरस्वती हाम्रो रक्षा गर्नुहोला ।”
वसन्त सुरु भएको पाँचौ दिन अर्थात पञ्चमीको दिनलाई वसन्त पञ्चमी भनिन्छ । माघ शुक्ल पञ्चमीदेखि संगीत, साहित्य, कलाहरु अवगाहन गर्न थाल्छन् । वसन्त सँग सरस्वतीको धेरै लगाव छ । पञ्चमीदेखि नै चारैतिर प्रकृतिका अद्भूत दृश्य देख्न थाल्छन् । त्यसैले यी दिनहरुलाई अबुझ मुहुर्त दिन पनि भनिन्छ, भन्नाले सबै शुभ र मंगल हुन्छ ।
वसन्त कविता र कलाको घर भनिन्छ । यदि सुन्ने प्रयास ग¥यो भने हरेक फुल हरेक पातले कविता वाचन गरिरहेको अनुभूति हुन्छ । हाम्रो आभाको सर्वोत्तम प्राण केन्द्र वसन्त हो । कसको कहां दुःख छैन र, तर वसन्तले दुःखलाई धकेलेर एउटा गहन प्रकृतिक राग दिन्छ । यो जीवन र कलालाई जोड्छ ।
सरस्वतीको श्वेत वर्ण मोक्ष र सात्विकताको प्रतीक हुन् । उनको एक हाथमा वीणा र अर्को हाथमा पुस्तक हुन्छ । एक हाथमा वीणा लिएको अभिप्राय छ कि केवल मात्र पुस्तकको ज्ञान पर्याप्त हुँदैन, कला क्षेत्रमा पनि ज्ञान आवश्यक छ । संगीतबाट जीवनमा मधुरत आउँछ ।
सरस्वतीको एउटा अर्थ यो पनि छ कि आफ्नो सम्पूर्ण अस्तित्वको सृजनात्मक राग । यस अनगढ आदिम ऊष्मामय रागलाई गाउँदै हामी विलक्षण सौन्दर्यको अनुभत गर्न सक्दछौं । यसबाट हाम्रो आत्माको उदासिनता मात्र धुल्दैन कि मस्तीले भरेको भाषाको अविष्कार पनि गर्दछ । त्यस कल्पना शीलता, पुनर्नवीकरण, प्रेम, सम्मोहनको जादुलाई पनि रचने गर्दछ । यसमा एउटा लालित्य छ । पुत्र—पुष्प, खान—पान, गीत—संगीत, वस्त्र—विन्यास आदि सबैमा एउटा नयाँ ज्यामितिय हुन्छ । वसन्त ऋतुमा नैं होली चाड परेकोले होलीको गीत गाउन सुरु भई हाल्छ । होलीको गीतमा मादकता, एंद्रिकता, मस्ती , उल्लास किसानहरुको जीवनमा विविध प्रसंगहरु भरेर आउँछ । यी गीतहरुमा सम्बन्धहरुको धेरै वर्जनाहरु छुटी हाल्छ । वसन्त एक अर्का प्रति सघन अनुभूति प्रदर्शित गर्ने ऋतुको नाम वसन्त हो ।
आंतरिक मनोभावनमा आत्मीय उल्लास ! हामी जिउन सिकौं, इंद्रिय व वैयक्तिकताका द्धार खोलौं , सबैलाई आफ्नो बनाऔं सबैको सुख दुःख आफ्नो बनाऔं । त्यसपछि कविता, कला र साहित्यको प्रभाव दुई गुना बढेर आउँछ । केवल मात्र कविको कल्पना वसन्त रमणीय हुँदैन । साच्ँिचमा वसन्तको आगमनले रम्य लाग्न थाल्छ । पर्यावरण र पारिस्थतिकी पनि सम भई हाल्छन् । जाडो र गर्मीको बीचको बाटो प्रकृतिको मौसम चारैतिर फैलिएको देख्न थाल्छ् । वसन्तको समयमा प्रकृति कोकिलाहरुको कुहुक कुहक बोलीबाट अरण्य, उद्यान गुजन थाल्छ । वन उपवन तथा पर्वतहरु फूलको सुगन्धबाट सुगन्धित भई हाल्छ । एक साहित्यकारका अनुसार छः वटा राग र छत्तीस वटा रागिनियाँ छन् । यिनी राग मध्ये वसन्त राग पनि एक हो । श्री राग, वसन्त, भैरव, पंचम, मेघराग र वृहत्राट यिनी छः राग पुरुष वाद वाच्य हो । भनिन्छ कि वसन्त पञ्चमी को वसन्त राग सुन्नु अभिष्टलाई पाउनु हो । सरस्वती मातको आठ अंग मानिन्छ—लक्ष्मी, मेधा, धरा, पुष्टि, गौरी, तुष्टि, प्रभाव र धृति । भारतको एक साहित्यकार निरालाले जब ‘वर दे, वीणा वादिनि वर दे ’ लेखे थे त्यो भन्दा उनको संस्कारमा सरस्वती माता को दशाक्षर मंत्र थियो होला—‘वद् वद् वाग्वादिनि वाहिन वल्लभा’ । मेधा, प्रज्ञा, प्रभा , विद्या, धी, धृति, स्मृति, वुद्धि, विद्यैश्चर्य यी सबै तिनको पीठ देवता हुन । हाम्रो परम्परामा पंचशक्ति मान्ने गरिन्छ — राधा, पद्मा, सावित्रि, दुर्गा र सरस्वती । जुन वाक् अधिष्ठात्रि र शास्त्र ज्ञान दायीनी हुन । जिनको नाम सरस्वती हो ।
सरस्वतीको नाम नै वसन्त हो उनको स्वरुप नै वसन्त हो । यो वसन्त ऋतु प्राचीन कालदेखि मानिसलाई आकर्षित गर्दै आएको छ । ज्ञानको देवी सरस्वती जुन प्राणीको हृदयलाई सरस निर्मल पानि जस्तो पवित्र र स्वच्छ बनाईदिन्छीन् । सरस्वती नै वेद (ज्ञान) को उत्पत्तिको कारण हुन । त्यसैले ज्ञानीहरुको अराध्य हुन र त्यही कारणले सम्पुर्ण लोक अर्विभाव हुन्छ ।
हामीबाट यो अभिलाशा राख्न त सकिन्छ कि यस वसन्तबाट नै हामी वासंतिक राग हरुको वितान चतुर्दिकको सन्दर्भमा आफ्नो उत्तर दायित्व प्रति औपचारिकताबाट नभएर सहृदयताबाट प्रस्तुत हुन्छन् । चिन्तन मनन्देखि लिएर दिनदेखि रातसम्म चल्ने आफ्नो दिनचर्यालाई सरस्वतीको वास्तविक सन्देशबाट सँधै ओतप्रोत राख्नुहुन्छ ।
सरस्वती पुजा ‘वसन्त पञ्चमी’
१९ माघ २०७३, बुधबार १३:१७
