कमल डाँगी / सदरलाइन   
२६ पुस, नेपालगन्ज : पश्चिम नेपालमा सबैभन्दा पहिला शहर बसालेको ठाउ“मा रुपमा लिइन्छ, नेपालगन्जलाई । अंग्रेजसंगको युद्धमा पराजित भएपछि नेपालले तराई क्षेत्रको अधिकांश भूमि गुमाएको थियो । जंगबहादुर राणा श्री ३ महाराज भएपछि भारतको लखनउमा अंगे्रजविरुद्ध उठेको विद्रोह (सन् १८५७) दबाउन विशेष सहयोग गरे वबापत अंग्रेजहरूले सन् १८६० मा यी क्षेत्र पुनः नेपाललाई फिर्ता दिएको हो ।
नेपाली भूभागमा मिसिएका  बाँके, बर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुरलाई आज नया मुलुक भनेर पनि चिनिन्छ । भारतको गन्जबाट प्रभावित जंगबहादुर राणाले यी क्षेत्रमध्ये सबैभन्दा पहिले बाँके जिल्लामा पनि एउटा गन्ज नामक नगर बसाल्ने परिकल्पना गरेका थिए । नगर बसाउन सुब्बा पदम नाभ जोशीलाई त्यस क्षेत्रमा पठाए । सन् १८६२ देखि सहर निर्माण प्रारम्भ गरिएकोमा झन्डै २२ वर्षपछि अर्थात् सन् १८८४ मा सहर निर्माण पूरा भएको जानकारहरु बताउछन् ।
नेपालगन्ज विकासका दृष्टीले निकै धेरैपछि परेको छ । शहर बसेको दशकौं भए पनि विकासको गति भने जहांको त्यही रहेको छ । नेपालगन्ज सहरले विकासको कोल्टे नफेरेको धेरै भइसक्यो । यस्ता नयां वर्ष धेरै वितिसके नेपालगन्जबासीले सहरको मुहार फेरिएको कहिल्यै हेर्न पाएनन् । नेपालगन्ज भन्दा धेरै वर्षपछि जन्मिएका बजारहरु अहिले ठुला–ठुला शहरमा परिणत हुन थालिसके । गाउ बजारमा परिणत हुन थालेका छन् ।
जिल्लाकै कोहलपुरले शहरको रुप धारण गर्न थालिसक्यो । धनगढी, महेन्द्रनगर अगाडी बढि सके । तर नेपालगन्जले कछुवाको गतिमा विकास गरिरहेको छ । पत्रकार मोहमद हारुन नेपालगन्जले विकास गर्न नसकेको प्रति खिन्नता प्रकट गर्दै भन्छन,–‘आज भन्दा तीस वर्षअघि कोहलपुरमा औंलाले गणना गर्न मिल्ने पसलहरु थिए । नेपालगन्ज धेरै माथि थियो । अहिले हेर्नुहोस्, कोहलपुरले नेपालगन्जलाई ओझेलमा पार्ला झैं भइसकेको छ ।’
उमेरले पाको भए पनि नेपालगन्ज आर्थिक, राजनीतिक, प्रशासनिकरुपमा पछि प¥यो । भारतसंग जोडिएको नाका, तराईको समथर भु–भाग भए पनि औद्योगिक विकासमा अपेक्षाकृत फड्को मार्न सकिरहेको छैन् । केएल दुगड ग्रुप, औद्योगिक क्षेत्रमा साना–ठुला उद्योग, बागेशवरी आइरन मिल, बागेश्वरी सिमेन्ट, सिखर प्लाईउड जस्ता नाम चलेका थोरै उद्योगहरुले मात्र आफ्नो उपस्थिती देखाइरहेका छन् । ती पनि माओवादी द्वन्द्वकालमा कति त बन्द अबस्थामै रहे । शान्ति सम्झौतापछि फेरी सन्चालन हुन थालेका छन् ।
‘राजनीतिक अस्थिरताले  बाँकेको औद्योगिक विकासको ढाड सेक्ने काम ग¥यो । यसमा खासै प्रगति हुन सकेन । जसको प्रत्यक्ष मार जिल्लाको विकासमा प¥यो’–नेपालगन्ज उद्योग बाणिज्य संघका अध्यक्ष नन्दलाल बैश्य भन्छन–‘मध्यपशिचम द्वन्द्वको सबैभन्दा मारमा प¥यो ।’ मध्यपश्चिमको केन्द्र भएका कारण द्वन्द्वको सबैभन्दा धेरै मार नेपालगन्जलाई पर्नु स्वभाविक थियो । ‘धेरै लगानीकर्ताहरु पलायन भए । उद्योग, कलकारखाना ठप्प भए ।’ बैश्य भन्छन,–‘त्यसले नेपालगन्जलाई आर्थिक राजधानी बनाउने गति ढिलो गराइदियो । ’
शिक्षा, स्वास्थ्य, भौतिपूर्वाधारका क्षेत्रमा पनि नेपालगन्ज पछि परेको ठान्छन्, नेकपा एमाले बा“केका अध्यक्ष अशोक कोईराला । ‘शैक्षिक र स्वास्थ्य क्षेत्रको हब हो नेपालगन्ज, तर यहा“ एउटै पनि विश्वविद्यालय छैन् । सरकारीस्तरमा रहेको अञ्चल अस्पताललाई मेडिकल कलेजका रुपमा रुपान्तरण गर्न सकिएको छैन् । शिक्षा र उपचारका लागि की काठमाण्डौ होइन भने भारत जानुपर्ने बाध्यता छ ।’ भौतिपूर्वाधारका हिसावले पनि नेपालगन्जले गति लिन सकेको छैन् । नेपालगन्जकै सडकको दुराबस्थाले यसको संकेत गर्छ । गाउ“मा त झन् बिजोग छ ।
नेपालगन्ज पछि पर्नुका कारणहरु खुट्याउदै एमाले अध्यक्ष कोइराला भन्छन,–‘यहा“ थरीथरी सोंच भएका मानिसहरुको बसोबास छ । एकथरी नेपालगन्जलाई सीमा नाकाकारुपमा उपयोग गर्ने, पैसा कमाउने र अर्को ठाउ“ सेटल हुने शहरका रुपमा बुझिरहेका छन् । अर्कोथरी एकतले घर हाल्ने, परिवारसंग बस्ने तर शहरलाई ठुलो बनाउन कहिल्यै नसोच्ने । सोंच परिवर्तन जरुरी छ ।’
जिल्ला एकमत नहुनु पनि नेपालगन्जको विकासको बाधक भएको दावी गर्दै उनी भन्छन्,–‘नेपालगन्ज भर्सेज कोहलपुर वा खजुरा बनाइन्छ । यसरी खुट्टा तान्ने प्रबृतिले पनि समस्या गरेको छ ।’ पत्रकार तथा मुस्लिम अगुवा हारुन नेपालगन्जलाई नहेर्ने राजनीतिक नेतृत्वका कारण पनि समस्या भएको ठान्छन् । नेपालगन्जबाट जितेका नेताहरुले कहिल्यै पनि विकासमा ध्यान नदिएको उनको तर्क छ ।
हुन पनि नेपालगन्जलाई राजनीतिक नेतृत्व र काठमाण्डौंले हेपेझैं देखिन्छ । राजाको प्रत्यक्ष शासनको बेलामा सुर्खेतलाई प्रतिस्पर्धी बनाएर पूर्वाधार न भए पनि जम्मै क्षेत्रीय कार्यालय नेपालगन्जबाट रातारात उठाउदै सुर्खेत पठाईयो । कुनै पनि विकास निर्माणका कामहरु हुन थाले भने सुर्खेत जिल्लालाई प्रतिस्पर्धी बनाएर त्यसमा भांजो हाल्ने काम हुन गरेको गुनासो नेपालगन्जबासीहरु गछृन ।
संघीय संरचनामा ५ नम्बर प्रदेशमा परेको नेपालगन्ज अहिले पनि आफ्नो अबस्था के हुने हो भन्ने बिषयमा भयभित छ । ‘ ५ नम्बर प्रदेशको राजधानी नेपालगन्जलाई बनाउनुपर्छ भन्ने माग छ ।’– हारुन भन्छन्,–‘सघीय संरचनामा नेपालगन्जको भुमिका के हुने भन्ने चासो र चिन्ता छ ।’ तर अहिलेकै अबस्थामा नेपालगन्जमा प्रदेशिक राजधानी बन्ने सम्भावना कम छ । प्रादेशिक उच्च अदालत नेपालगन्जको सट्टा दाङ्गमा राख्नुले पनि त्यसलाई पुष्टि गर्छ ।

नेपालगन्ज उद्योग बाणिज्य संघका अध्यक्ष बैश्य नेपालगन्ज अहिलेसमम पछि परे पनि अब भने दौडिने गतिमा जानुपर्ने बताउ“छन् । ‘शान्ति समझौतापछि यसका संकेतहरु देखिएका छन् । विकासको गतिहरु तिब्र बन्दैछ । सकारात्मक सोंचौ नेपालगन्ज आर्थिक राजधानी बन्छ । तयसका लागि एकमत भएर हामी अगाडी बढौं ।’ विकासमा पछाडी परेको नेपालगन्जलाई सुन्दर बनाउन २०७० सालमा तीन ठुला विकासे योजनाहरु नेपालगन्जमा शुरु भएका छन् । ती हुन एशियाली विकास बैंक (एडिबी) को सहयोगमा नेपालगन्जमा बनाउन थालिएकोे जमुनहा–कोहलपुर फोर लेन सडक, ढल निकास, ल्याण्डफिल साइड । एडिबीका यी तीन वटै योजनाले नेपालगन्जको मुहार फेरिनेमा नेपालगन्जबासी आशावादी छन् । अहिले ती योजनाका सम्पन्न भइसकेका छन् । यहांका जनताको माग र चाहाना पनि २०७० सालमा विकासका यी योजनाहरु सफल भइदिउन भन्ने हो । विकासको काममा बेला बेलामा आवाज उठाउंदै आएको इन्सेक क्षेत्रिय कार्यालय नेपालगन्जका क्षेत्रिय संयोजक भोला महत भन्छन्–‘नेपालगन्ज त अरु सहरको तुलनामा विकास नभएको सहर भनेर बुझ्दा पनि हुन्छ । यतिका वर्ष विते यहां विकास भएको नै देखिंदैन । जुन योजनाहरु आएका छन् २०७० सालमा यी योजनाले नेपालगन्ज सहरको रुप फेरिदैछ भन्ने झल्काउनु पर्छ ।’
संयोजक महतले विकासको दृष्टिकोणले अरु सहरको तुलनामा नेपालगन्ज सहर धेरै पछाडी रहेको बताउंछन् । विकास निर्माणका योजना सफल बनाउनलाई नगरपालिका, जिल्ला विकास समिति, स्थानिय बासिन्दा कम्मर कसेर लाग्नै पर्ने महतले बताए । ‘नेपालगन्ज पर्यटकको लागि ट्रान्जीट प्वाइन्ट भएकाले पर्यटकिए क्षेत्र व्यवस्थित गर्ने, पाइपलाइनमा रहेको इन्जिनियरिङ् कलेजको स्थापना, सहर कुरुप जस्तै देखिएकाले सडक, ढल, पार्कहरुको निर्माण आदि यस आर्थिक बर्षमा निर्माण भएमा नेपालगन्ज सहर सहर जस्तो देखिने छ, सबैको आशा यहि छ ।–महतले भने ।
महतको मात्र होइन सबै नेपालगन्जबासीको एउटै माग छ यो बर्ष फोर लेन सडक र ढल निकास बनोस । नेपालगन्ज उद्योग बाणिज्य संघका पूर्व महासचिव बिष्णु लामिछाने भन्छन्–‘नेपालगन्ज सहरलाई सुन्दर सहर बनाउन सकेमा यहां आर्थिक वृद्धिको प्रचुर सम्भावना रहन्छ । व्यापार व्यवसाय पनि वृद्धी हुने थियो । त्यसका लागि सरकारले यस सहरलाई बिशेष रुपले हेर्नु पर्छ ।’
महासचिव लामिछानेले एडिबीका योजनाहरुलाई विवादमा नल्याइ छिटो भन्दा छिटो कार्यान्वयनमा ल्याएमा नेपालगन्जको भविष्य उज्वल हुने बताए । ‘नेपालगन्जमा भित्रिने पाहुनाहरुले हाम्रो सहरमा धुलो, हिलो, खाल्डा खुल्टी सडक, भेडाबाख्राझैं दौडिने सवारी साधनले भएको अस्तव्यस्त सडक, निकास नहुंदा पानी थुनिएर हुने डुबान बाहेक केही देख्दैनन् । यस्तो अवस्थामा एडिबीको फोर लेन सडक र ढल निकासले पक्कै पनि नेपालगन्ज सहर सुन्दर हुने छ ’–महासचिव लामिछानेले भने ।